Muzyka i pieśni regionu sieradzkiego

MUZYKA I PIEŚNI REGIONU SIERADZKIEGO

Region sieradzki leży w zachodniej części województwa łódzkiego. Od północnego-wschodu graniczy z regionem łęczyckim, od południa z ziemią wieluńską, od północy zaś sąsiaduje z Kujawami, a od zachodu z Wielkopolską. Jego położenie nie pozostało bez wpływu na kształt folkloru muzycznego - od wieków sąsiednie regiony oddziaływały na siebie przejmując i asymilując wzajemne właściwości.

Pieśni - repertuar wokalny

Ludowy repertuar muzyczny wyznaczany jest przez dwa cykle: rodzinny i doroczny. Do pierwszej grupy należą pieśni związane z cyklem życia człowieka, towarzyszące mu w najważniejszych momentach istnienia, od narodzin aż po śmierć - podczas chrztu, wesela, pogrzebu (pieśni religijne). Pieśni weselne stanowią bez wątpienia grupę najliczniejszą i najbardziej wewnętrznie zróżnicowaną. Przeznaczone są na poszczególne etapy wesela tj. oczekiwanie pana młodego, ubieranie panny młodej, błogosławieństwo przed ślubem, pożegnanie panny młodej, przyjazd z kościoła, obiad, oczepiny itp.

♫ A powstańże ty Marychna ze stoła - Józefa Stupska (ur. 1924 Woźniki i tam zam.) śpiew. Pieśń weselna śpiewana przy przenosinach panny młodej do domu pana młodego (por. O. Kolberg, Kaliskie, t. 23, s. 142, przykł. 105).
♫ A wiernie jo Panu Bogu służyła - Stanisława Miśkiewicz (ur. 1922 Dzigorzew, zam. Sieradz) śpiew. Pieśń weselna śpiewana po oczepinach (por. O. Kolberg, Kaliskie, t. 23, s. 154, przykł. 131).
♫ Turlejze sie wionku lawendowy - Stanisława Miśkiewicz (ur. 1922 Dzigorzew, zam. Sieradz) śpiew. Pieśń weselna śpiewana za stołem, po obiedzie (por. O. Kolberg, Kaliskie, t. 23, s. 188, przykł. 219).

Pokaźną część repertuaru stanowią "przyśpiewki", czyli pieśni "krótkie" - utwory jednozwrotkowe, które dały początek tanecznym melodiom instrumentalnym - owijokom, polkom. Wiele z nich wykonywano również podczas wesela, głównie za stołami, naprzemian przez śpiewaka i kapelę. Układane na poczekaniu teksty przyśpiewek komentowały bieżące momenty wesela, często w sposób żartobliwy i dosadny.

Dużą grupę repertuaru stanowią pieśni religijne - pogrzebowe i żałobne, które w wielu miejscowościach śpiewane są do dziś podczas nocnego czuwania przy umarłym, przy wyprowadzaniu, w trakcie pogrzebu i na cmentarzu. Zachowały się zarówno ich teksty (zapisane w śpiewnikach lub zeszytach), jak również melodie przekazywane metodą pamięciową, z pokolenia na pokolenie. Zanikanie tradycji wykonywania tych pieśni często związane jest z brakiem "przewodnika" - osoby odpowiedzialnej za prowadzenie "różańca", dobieranie i rozpoczynanie pieśni i modlitw.

♫ A gdy miły Pan Jezus do nieba wstępował - grupa śpiewaków z Baszkowa (Tadeusz Dobrowolski, Józef Janczak, Józef Kaczmarek, Stebastian Martelus, Józef Melka). Pieśń pogrzebowa (za umarłym)

Do repertuaru dorocznego należą natomiast pieśni związane z rokiem kalendarzowym, które śpiewane są w określonych porach roku. Są to przede wszystkim pieśni odnoszące się do dwóch najważniejszych świąt, czyli Wielkanocy i Bożego Narodzenia. Wiele pieśni religijnych śpiewano w okresie poprzedzającym te święta - pieśni wielkopostne (w Wielkim Tygodniu) czy pieśni adwentowe (przed Bożym Narodzeniem). Z Wielką Nocą związane były liczne zwyczaje: obwożenie przez grupkę chłopców po wsi wózka dyngusowego z kogutkiem (zw. "kurasem" - jak odnotował Kolberg), chodzenie dziewcząt z gaikiem (ozdobioną gałązką świerku symbolizującą wiosnę - "nowe latko") czy chodzenie z pasyjką (drewnianym krzyżem przystrojonym wstążkami). Oskar Kolberg podaje, że "dyngownicy" obchodzili dwory i chaty śpiewając z towarzyszeniem skrzypiec lub wioskowej kapeli. Był to czas składania życzeń gospodarzom "na ten tu Nowy Rok, co nam go Pan Bóg dał". Okres Wielkanocy stanowił bowiem ważny przełom - początek roku agrarnego. W Sieradzkiem przetrwało stosunkowo dużo pieśni dotyczących tego okresu (dyngusowych, gaikowych). Spośród pieśni śpiewanych w okresie Świąt Bożego Narodzenia, zachowały się kolędy i pastorałki śpiewane dawniej przez kolędników - "wilijorzy". Kolberg podaje informacje o kolędowaniu z gwiazdą i z szopką (czyli "jasełką"), jak również o kolędowaniu przebierańców z turem, którym towarzyszyła "muzyka złożona ze skrzypka i basisty".

♫ Gdy Pón Jezu we dźwi puko - Janina Kosatka (ur. 1935 - zm. 2006 Kliczków Mały) śpiew. Kolęda.
♫ Gdy Śliczna Panna Jezusa zrodziła - Józefa Stupska (ur. 1924 Woźniki i tam zam.) śpiew. Kolęda.

Oprócz wspomnianych pieśni religijnych, w tym wielkopostnych, wielkanocnych, adwentowych i bożonarodzeniowych, do dziś wykonywane są pieśni maryjne, śpiewane podczas nabożeństw majowych przy kapliczkach.

W pamięci śpiewaczek starszego pokolenia przetrwały też pieśni "dziadowskie" rozpowszechniane niegdyś przez wędrownych dziadów. Są to zwykle legendy hagiograficzne (o życiu świętych), jak też opowieści-przestrogi, moralitety.

Wśród pieśni powszechnych, największą grupę stanowią pieśni społeczno-obyczajowe.

♫ Jak jo byde dobro gospodyni - Józefa Stupska (ur. 1924 Woźniki i tam zam.) śpiew. Pieśń społeczno-obyczajowa (stanowa)

W sposobie wykonywania pieśni charakterystyczne jest tempo rubato (zmiany akcentuacyjne i rytmiczne w ramach taktu lub frazy), umiarkowane tempa i spokojna, wyważona dynamika. Pieśni śpiewane są z reguły sylabicznie (na jedną sylabę przypada jedna wysokość dźwięku); nieco więcej melizmatyki występuje w pieśniach religijnych (np. pogrzebowych), które posiadają często swobodne metra. Niektóre pieśni oparte są na skalach modalnych¹ (czasami tylko częściowo), a nawet pentatonicznych²; charakterystyczne jest też mieszanie skal dur-moll.

Muzyka - repertuar instrumentalny

Dla sieradzkiego repertuaru instrumentalnego typowe są melodie o charakterze użytkowym - tanecznym, które obecnie straciły swoje pierwotne przeznaczenie i kontekst. Wielu muzykantów powróciło do grania po wieloletniej przerwie, lecz ich muzyka zabrzmiała tym razem w aurze przeglądów i konkursów folklorystycznych.

Sposób gry skrzypków sieradzkich cechuje: tempo rubato, wariantowość (powtarzanie melodii z drobnymi zmianami wariacyjnymi), zdobnictwo (ozdobniki, tryle) i potrącanie smyczkiem sąsiednich strun (przydźwięki). Zasadnicza melodia wykonywana jest na najwyższych strunach ("a" i "e"). Skrzypkowie grają głównie w pierwszej pozycji. Pod względem melodycznym można zaobserwować obecność skal modalnych. Sposób gry jest silnie związany z osobowością skrzypków, spośród których każdy ma inny styl grania (tę samą melodię zagra w odmienny sposób); co jest też związane ze sposobem funkcjonowania i zapamiętywania melodii ludowych.

Wśród tańców trójmiarowych najbardziej typową dla sieradzkiego grupę repertuaru stanowią owijoki. Grywany jest też owczarek - dawna melodia o pochodzeniu wokalnym do słów piosenki pasterskiej. Skrzypkowie sieradzcy grają też oberki tzw. "techniczne" - nowsze, o pochodzeniu instrumentalnym, wieloczęściowe, przeznaczone wyłącznie do tańca (nie śpiewane), wykonywane w szybszym tempie. Owijoki zaś mają z reguły pierwowzór wokalny i grane są w wolniejszym tempie³.

♫ Owijok Zalewajka - Józef Tomczyk (ur. 1940 Mroczki Wielkie, zam. Mroczki Małe) skrzypce
♫ Owijok Tyryły Maćku - Józef Piechota (ur. 1933 Wojciechów i tam zam.) skrzypce
♫ Owijok po garbatym Wicku - Józef Janczak (ur. 1925-2004 Baszków) skrzypce
♫ Owijok od Sieradza - Józef Tomczyk (jw.) skrzypce, Stanisław Pryk (ur. 1918 - zm. 2008 Dzigorzew) bębenek

Występują też chodzone - melodie taneczne trójmiarowe, które można interpretować również jako dwumiar (swoiste nałożenie metrum). Do tańców jednoznacznie dwumiarowych należą zaś polki - melodie o pierwowzorze wokalnym. W Sieradzkiem występuje ich znacznie więcej niż w sąsiednim regionie łęczyckim czy łowickim. Jadwiga Sobieska twierdzi, że melodie parzyste w Sieradzkiem stanowią "oddźwięk" wiwatu - ludowego tańca charakterystycznego dla Wielkopolski.

♫ Chodzony Jak do sobie tompne - Józef Janczak (ur. 1925 - zm. 2005 Baszków) skrzypce
♫ Polka Jak jo ide w pole - Kapela "Dukat" z Mroczek Małych: Józef Tomczyk (ur. 1940 Mroczki Wielkie, zam. Mroczki Małe) skrzypce, Stanisław Szafirowicz (ur. 1933 Mroczki Małe i tam zam.) harmonia trzyrzędowa, Zenon Lipiński (ur. 1941 Dąbrowa, zam. Mroczki Małe) bęben ze stalką
♫ Polka Niedziółeczka - Kapela: Józef Tomczyk (jw.) skrzypce, Stanisław Pryk (ur. 1918 - zm. 2008 Dzigorzew) bębenek

Instrumentarium

Spośród ludowych instrumentów muzycznych na obszarze regionu sieradzkiego występują: skrzypce, basy, harmonie trzyrzędowe (24-, 48-, 80- i 120-basowe), bębny jednomembranowe (jednostronne z pobrzękadłami, zwane "ciachotkami") i dwumembranowe (dwustronne) ze "stalką" (tj. trianglem zwanym też trójkątem).

Instrumentem szczególnie mocno zakorzenionym w ludowej praktyce muzycznej są skrzypce. Dawny, tradycyjny skład kapeli sieradzkiej to: skrzypce i basy, potem skrzypce i bębenek lub bęben ze stalką. Ten ostatni zaczął pojawiać się wraz z tendencją powiększania składu kapel. Prawdopodobnie dawniej istniały w Sieradzkiem również bębny tzw. "sznurowane" (dwumembranowe).

Basy (tzw. "maryna", "basetla") są obecnie instrumentem zanikającym. W Sieradzkiem (jak również w Wieluńskiem) występują basy mniejsze (tzw. "połówki", "basy kaliskie"), w odróżnieniu np. od regionu rawskiego czy opoczyńskiego, dla którego charakterystyczne są basy większe. Na basach gra się smyczkiem wyłącznie na pustych strunach (zwykle są to struny "d" i "a", czyli odpowiadają one środkowym strunom skrzypiec). Basy spełniają dwojaką funkcję: harmoniczną - monotonnego brzmienia o stałej wysokości (zw. "burdonem") i rytmiczną - wyznaczaną smyczkowaniem (czyli zmianą kierunku smyczka), którego puls jest analogiczny do rytmu wybijanego na bębenku.

W pierwszych dekadach XX w. zaczęła pojawiać się w kapelach harmonia dwu- i trzyrzędowa, początkowo o małej ilości basów: 8, 12, 24. Harmonie stopniowo rozbudowywano - stawały się coraz większe i głośniejsze (aż do 120-basowych). Kapele grały wówczas w zestawach 3-osobowych: skrzypce, harmonia i bęben ze stalką. Używane do dziś harmonie trzyrzędowe pochodzą głównie od wytwórców z województwa łódzkiego (m.in. Glanowskiego, Łebka, Mikszewskiego, Sobczyka, Stelmacha), bądź od producentów warszawskich (Boruckiego, Faliszewskiego, Leonardta, Radka, Sawiejki, Stamirowskiego, Zysińskiego i in.).

Do odrębnej grupy instrumentów i narzędzi dźwiękowych należały terkotki, klekotki i kołatki związane z uroczystościami kościelnymi oraz instrumenty pasterskie fujarki, trąbki, piszczałki itp., wykonywane ze świeżego drzewa lub kory, na których grały zwykle dzieci.

Wykonawcy

Folklor muzyczny w interpretacji wielu autentycznych, wybitnych instrumentalistów i śpiewaków z regionu sieradzkiego został w ostatnich latach dość bogato udokumentowany (por. Dyskografia). Wielu artystów u schyłku życia zostało zarejestrowanych i nagrodzonych na ogólnopolskich festiwalach (np. w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą). Ocalono tym samym dawny lokalny repertuar, tradycyjne sposoby wykonawcze, gwarę itp.

Do grona wybitnych skrzypków, ostatniego pokolenia muzyków autentycznych, zaliczyć należy: Józefa Janczaka, Tadeusza Kratę, Józefa Tomczyka, Józefa Piechotę, Mieczysława Urbaniaka. Wśród śpiewaczek, szczególnie cenny repertuar przekazały: Władysława Langner, Józefa Janicka, Józefa Stupska, Stanisława Miśkiewicz, Janina Kosatka, Stefania Wiąz.

Obecnie na terenie Sieradzkiego, oprócz solistów skrzypków i śpiewaków indywidualnych, działają zespoły śpiewacze, zespoły obrzędowe, kapele, zespoły pieśni i tańca. Największą grupę stanowią zespoły śpiewacze, mniejszą - kapele autentyczne i stylizowane. Od lat wyróżnia się Zespół Obrzędowy z Chojnego, który rekonstruuje zwyczaje i obrzędy w sposób możliwie bliski tradycji, przez co posiada znaczne walory etnograficzne i etnomuzyczne.

Fotografie

Skrzypkowie sieradzcy:

Józef Janczak Józef Tomczyk Józef Piechota Mieczysław

Urbaniak

Śpiewaczki sieradzkie:

Władysława Langner Józefa Stupska Stefania Wiąz

Malarstwo Stanisława Korpy

Chodzenie z kurkiem po dyngusie Wesele sieradzkie

Nabożeństwo majowe w Zapuście Józef Janczak (skrzypce)

i Stanisław Pryk (bęben) grają do tańca

Bibliografia

Bielawski, Ludwik; Mioduchowska, Aurelia: Pieśni ludowe z sieradzkiego i łęczyckiego, "Literatura Ludowa. Sieradzkie. Łęczyckie" 1962, nr 1-2, s. 38-58.
[Transkrypcje 25 pieśni z regionu sieradzkiego i wieluńskiego zarejestrowanych w 1953 r., ze Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN w Warszawie].

Kolberg, Oskar, Dzieła wszystkie. Kaliskie, t. 23, (Kraków 1890), reprint: Wrocław-Poznań-Kraków 1964; Kaliskie i Sieradzkie, t. 46, Wrocław-Poznań-Kraków 1967.
[Najstarsze, XIX wieczne transkrypcje pieśni, zapisy melodii instrumentalnych oraz opisy zwyczajów i obrzędów, w których pojawia się wiele szczegółów dotyczących tańców, instrumentów, repertuaru itp.].

Sobieska, Jadwiga: Folklor muzyczny w granicach województwa łódzkiego, "Łódzkie Studia Etnograficzne" 1960, t. 11, s. 61-73.
[Uwagi dotyczące regionu sieradzkiego na tle regionów sąsiednich, transkrypcje nutowe].

Dyskografia

Jest drabina do nieba. Pieśni nabożne na Wielki Post [m.in. 2 pieśni w wykonaniu śpiewaków z Baszkowa, nagr. Warszawa 1997], In Crudo CD 1, oprac. i wybór nagrań Remigiusz Mazur-Hanaj, Warszawa (Stowarzyszenie Dom Tańca) 1999.

Sieradzkie, seria "Muzyka Źródeł", nr 11, nagrania, wybór i oprac. Anna Borucka-Szotkowska, Anna Szewczuk-Czech, Warszawa (Polskie Radio, Radiowe Centrum Kultury Ludowej) 1998.

Sieradzkie melodie i pieśni w krzesiwowym przekazie, CD 1 "Mistrzowie", CD 2 "Uczniowie", realizacja Małgorzata Dziurowicz-Kaszuba, Sieradz (Powiatowy Ośrodek Kultury) 2007.

Sieradzkie melodie i pieśni z nagrań archiwalnych (CD 1), Sieradzkie melodie i pieśni z nagrań studyjnych (CD 2), realizacja Małgorzata Dziurowicz-Kaszuba, Sieradz (Powiatowy Ośrodek Kultury) 2007.

Tradycje muzyczne Polski Środkowej, CD 1. Opoczyńskie, Rawskie, Łowickie, CD 2. Łęczyckie, Sieradzkie, Wieluńskie, nagrania, wybór i oprac. Ewa Sławińska-Dahlig, Łódź (Łódzki Dom Kultury) 2007.

Ewa Sławińska-Dahlig, Piotr Dahlig

Przykłady muzyczne i fotografie - Ewa Sławińska-Dahlig. Fot. Władysławy Langner - Piotr Dahlig. Nagrania pochodzą ze zbiorów Ośrodka Regionalnego Łódzkiego Domu Kultury.

--------------------------------------------------

¹ Do średniowiecznych skal modalnych należą: skala dorycka, frygijska, lidyjska, miksylidyjska, eolska i jońska, z których najczęściej spotykamy w muzyce ludowej skalę lidyjską: f g a h c d e f oraz miksolidyjską: g a h c d e f g.

² Skala pentatoniczna należy do skal archaicznych. Składa się z pięciu dźwięków w obrębie oktawy, z charakterystycznym skokiem tercjowym. Dźwięki pentatoniki mogą być różne, ale skok tercjowy następuje najczęściej po dwóch pierwszych dźwiękach (bichord + trichord): g a c d e. Pentatonika może występować w dwóch wersjach: półtonowej (hemitonicznej) i bezpółtonowej (anhemitonicznej), przy czym ta pierwsza jest spotykana znacznie częściej.

³ Oberki "śpiewane" - odpowiedniki owijoków - występują w całej środkowej Polsce i mają zróżnicowane nazewnictwo; m.in.: zabłocioki (Łęczyckie), zawijosy, owijosy, zawijoki (Łęczyckie, Opoczyńskie), mazurki (Rawskie, Opoczyńskie), ciągłe, wyciągane (Opoczyńskie), śpiwoki (Rawskie), śpiewki (Opoczyńskie).

Strona główna

Zrealizowano przy pomocy finansowej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Implementacja: Radosław Dobrzyński, Szymon Stępiński Grafika: Paulina Miller